Katedra Socjologii Prawa

Dr hab. Mateusz Stępień
mateusz.stepien@uj.edu.pl

Narodowe Centrum Nauki (konkurs OPUS 10)

Koncepcja dystansu władzy jako jednego z wymiarów kultury organizacyjnej powstała w naukach organizacyjnych. Dystans władzy (przywołując jedynie jego świadomościowy komponent) należy rozumieć jako oczekiwania i akceptacje członków danej organizacji dotyczące tego, jak proces zrealizowania stosunku władczego powinien przebiegać (przebiega). Ten „wzór" realizowania stosunku władzy może być rożny – od „małego" (niwelowanie różnic w hierarchii) do „dużego" (uwydatnianie różnic) dystansu władzy. Idąc za pionierskimi badaniami G. Hofstedego ustalono wpływ dystansu władzy na szereg fundamentalnych procesów organizacyjnych, takich jako obieg wiedzy w organizacji, zarządzanie wiedzą, innowacyjność. Naszym zdaniem, sądy, uwzględniając specyfikę celów i wartości przez nie realizowanych, można traktować jako swoiste organizacje, które posiadają określoną kulturę organizacyjną. Jeśli tak, to pojawia się kwestia znaczenia dystansu władzy („małego" albo „dużego") dla sądowego wymiaru sprawiedliwości. Zasadniczym celem projektu jest ustalenie tego, jaki wpływ dystans władzy na sali sądowej wywiera na satysfakcję podsądnych z przebiegu procesu. A zatem, w planowanych badaniach koncentrujemy się na dystansie władzy na sali sądowej. Dla określenia jego wpływu na inne zmienne ważne dla procesu sądowego stosowania prawa wykorzystamy jakościową i ilościową technikę badań empirycznych: obserwację bierną rozpraw sądowych oraz eksperyment laboratoryjny oparty na schemacie szkoleniowych rozpraw sądowych. Warto wskazać szersze tło planowanych badań. Analiza literatury dotyczącej sądowego stosowania prawa pokazuje, że brakuje całościowych studiów teoretycznych i związanych z nimi badań empirycznych nad mikrospołecznymi czynnikami orzekania sądowego, takimi jak architektura i przestrzeń sali sądowej, modele komunikacji oraz symbole i rytuały sądowe. Poszczególne aspekty związane z tymi zagadnieniami „rozsiane" są po różnych szczegółowych subdyscyplinach badawczych. Planowane badania, stawiając w centrum kategorię dystansu władzy, łączą wspomniane wątki, wypełniając znaczną lukę w studiach nad sądowym stosowaniem prawa. Wspomnieć trzeba również o fundamentalnym znaczeniu planowanych badań dla refleksji nad wymiarem sprawiedliwości, a w dalszej kolejności dla praktycznie zorientowanych działań reformatorskich.

Cel prowadzonych badań/hipoteza badawcza Niniejszy projekt opiera się na założeniu, że szereg korzyści poznawczych wynika z potraktowania sądów jako swoistych organizacji, które posiadają kulturę organizacyjną. Przedmiotem naszego zainteresowania jest dystans władzy będący jednym z najważniejszych wymiarów także kultury organizacyjnej sądów. W projekcie dystans władzy rozumiemy jako wzór (rozumiany opisowo-normatywnie) realizowania stosunku władzy, zmaterializowany w formach architektonicznych, rytuałach, symbolach i sposobach komunikacji oraz odzwierciedlający się w świadomości członków organizacji, który może albo podtrzymywać i zwiększać dysproporcje pomiędzy podporządkowanymi i zwierzchnikami (duży dystans władzy), albo odwrotnie - zmniejszać je (mały dystans władzy). W szczególności przedmiotem naszego zainteresowania jest dystans władzy na sali sądowej. Zasadnicze pytanie badawcze dotyczy tego, czy oraz ewentualnie, w jaki sposób dystans władzy (duży-mały) na sali sądowej wpływa na proces sądowego stosowania prawa? Szereg szczegółowych pytań badawczych formułujemy w dalszych częściach projektu. Dla odpowiedzi na postawione pytania, oprócz rozważań teoretycznych bazujących na badaniach prowadzonych w socjologii organizacji oraz socjolingwistyce prawa, studiach nad architekturą wymiaru sprawiedliwości, semiotyce prawnej, etnometodologii, a także socjologii, antropologii, teorii i filozofii prawa, przeprowadzimy dwuetapowe empiryczne badania jakościowe (obserwacja) i ilościowe (eksperyment). Zgodnie z generalną hipotezą, kultura organizacyjna sądów, również w odniesieniu do sali sądowej, charakteryzuje się dużym dystansem władzy, co sprzyja ochronie pewnych fundamentalnych wartości prawa (np. umacnianie autorytetu i prestiżu prawa, kreowanie wyobrażeń o bezosobowym charakterze procesów decyzyjnych, budowanie oddzielonej od konkretnej osoby „pozycji sędziowskiej"), ale także wpływa na inne aspekty procesu sądowego stosowania prawa (np. satysfakcję podsądnych z przebiegu rozpraw sądowych, jakość komunikacji oddziaływającej na skalę informacji i wiedzy wykorzystywanej w procesie decyzyjnym).

Badania składają się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza polega, przede wszystkim, na opracowaniu koncepcji sądowej kultury organizacyjnej, a także dystansu władzy w sądach (ze szczególnym nakierowaniem na salę sądową) oraz wskaźników dystansu władzy na sali sądowej. W drugiej części zostaną przeprowadzone jakościowe i ilościowe badania empiryczne. Najpierw w krakowskich sądach (wydziałach cywilnych, karnych i sądach administracyjnych) zastosujemy technikę biernej obserwacji uczestniczącej (połączonej z półotwartym kwestionariuszem dla badacza), uzupełnioną użyciem pół otwartego kwestionariusza internetowego przeznaczonego dla podsądnych. Łącznie pozwoli to ustalić poziom dystansu władzy w różnych sądach (i występujące ewentualnie wariacje w tym względzie) oraz jego ewentualny wpływu na proces sądowego stosowania prawa. W dalszej kolejności przeprowadzimy (w oparciu o architekturę moot court) eksperyment laboratoryjny polegający na manipulowaniu warunkami symulowanych rozpraw w celu wytworzenia sytuacji dużego, średniego i małego dystansu władzy oraz analizie konsekwencji każdego z tych układów dla procesu decyzyjnego. Zastosowanie obu technik umożliwi sformułowanie ostatecznych odpowiedzi na pytania badawcze.

Brak jest całościowych studiów teoretycznych i związanych z nimi badań empirycznych (poszczególne aspekty „rozsiane" są po różnych szczegółowych subdyscyplinach badawczych) nad mikrospołecznymi czynnikami orzekania sądowego, takimi jak architektura i przestrzeń sali sądowej, modele komunikacji oraz symbole i rytuały sądowe. Planowane badania, stawiając w centrum kategorię dystansu władzy, łączą te różne wątki, wypełniając znaczną lukę w studiach nad sądowym stosowaniem prawa. Wymiernym efektem prowadzonych prac będzie opracowanie koncepcji kultury organizacyjnej sądu oraz dystansu władzy w sądach (szczególnie na sali sądowej). Co więcej, w oparciu o zaproponowane wskaźniki dystansu władzy na sali sądowej zostanie opracowane, możliwe do wielokrotnego wykorzystywania, nowe narzędzie badawcze – tzw. Kwestionariusz Pomiaru Dystansu Władzy na Sali Sądowej. Zostanie także przeprowadzony oryginalny eksperyment laboratoryjny, który będzie można powielać i modyfikować w przyszłości. Wspomnieć trzeba również o fundamentalnym znaczeniu planowanych badań dla refleksji nad wymiarem sprawiedliwości, a w dalszej kolejności dla praktycznie zorientowanych działań reformatorskich.